?? ?????????????Ч|????н?????????????±仯
| Ko?a | |
|---|---|
| |
| Dijagram ljudske ko?e. | |
| Latinski | Cutis |
Ko?a ima za?titnu, osjetnu i regulatornu funkciju. Sastoji se od pousmine i usmine, a le?i na potko?nom tkivu u kojem se sla?e potko?no salo.
Boja ko?e ovisi o stanju krvnih ?ilica, o boji krvi i koli?ini pigmenta. Povr?ina ko?e u odrasla ?ovjeka prosje?ne visine iznosi 1,7m2, a te?ina oko 18% ukupne te?ine tijela.
Ko?a prima raznovrsne podra?aje, koji izazivaju najmanje ?etiri vrste osjeta: osjete dodira, topline i hladno?e, te boli. Receptori za te osjete su razli?iti nervni zavr?eci, kojih u ko?i ima nekoliko milijuna, vrlo neravnomjerno raspore?enih.
Osnovne uloge ko?e su:
- za?titna – ?titi telo od mehani?kih povreda, patogenih organizama (ko?a je nepropustljiva za viruse i bakterije kad je neo?te?ena), od UV Sun?evih zraka
- odr?avanje stalnog sastava unutra?nje telesne sredine (homeostaza) tako ?to kod kopnenih spre?ava gubitak vode i soli, a kod vodenih ki?menjaka preveliki ulazak vode u telo;
- u?estvuje u razmeni materija – razmena gasova, ?to je od posebnog zna?aja za disanje vodenih organizama;
- u?estvuje u procesima ekskrecije (izlu?ivanja) koji se vr?e ko?nim ?lezdama;
- primanje spolja?njih nadra?aja pomo?u brojnih ?ulnih organa koji su u njoj sme?teni;
- u?estvuje u termoregulaciji kod homeotermnih organizama (imaju stalnu telesnu temperaturu i pripadaju im ptice i sisari) tako ?to reguli?e odavanje toplote iz tela (znojenje).
Gra?a ko?e
Ko?a ki?menjaka sastoji se iz dva dela:
- spolja?nji deo ?ini poko?ica (epidermis);
- unutra?nji je krzno (dermis). Ova dva dela razlikuju se po gra?i, funkciji i poreklu.
- tre?i sloj ?ine masne ?elije
Poko?ica
Poko?ica (epidermis) se uvek sastoji od vi?e slojeva epitelijalnih ?elija koje su zbijene jedna uz drugu i grade kompaktan sloj. Broj slojeva je razli?it na raznim mestima na telu, kao ?to je npr. kod ?oveka broj slojeva ve?i na dlanovima i stopalima. Povr?inski slojevi sastoje se iz sasvim spljo?tenih ?elija, koje postepeno izumiru i zamenjuju se novim.
Donji slojevi poko?ice koji se nalaze uz krzno su aktivni u tokom celog ?ivota i svojim deobama obrazuju gornje slojeve ?elija. Oni predstavljaju germinativni sloj. U ?elijama gornjih slojeva poko?ice dolazi do procesa oro?njavanja – ?elije se postepeno ispunjavaju ro?nom materijom (keratinom) ?to dovodi do izumiranja tih ?elija. Tako se na samoj povr?ini tela obrazuje sloj mrtvih ?elija – ro?ni sloj. Izme?u ro?nog i germinativnog sloja nalaze se prelazni slojevi u kojima oro?njavanje nije dovr?eno. Ro?ni sloj ima za?titnu ulogu i naro?ito je dobro razvijen kod tipi?nih kopnenih ki?menjaka, gmizavaca, ptica i sisara, dok je kod vodozemaca relativno tanak. Povr?inski ro?ni slojevi odbacuju se stalno i delimi?no (perutanje) ili periodi?no u celini u vidu presvla?enja (kod zmija – zmijska ko?uljica).
Na ra?un ro?nog sloja razvile su se u toku evolucije razne za?titne tvorevine kao ?to su ro?ne krlju?ti (pokrivaju telo gu?tera i zmija), ro?ne plo?e (kornja?e i krokodili), perje, dlake, kand?e, nokti, kopita, rogovi idr. Perje (mitarenjem), a dlake linjanjem se tako?e periodi?no odbacuju.
Krzno
Krzno (lat. dermis) je sastavljeno od rastresitog vezivnog tkiva u kome su dominantna kolagena vlakna utopljena u matriksu koji sadr?i ?elije:
Pored toga u krznu su sme?teni i:
- zavr?eci krvnih i limfnih sudova;
- nervni zavr?eci
- razni ?ulni organi
- mi?i?na vlakna
- derivati epidermisa i krzna
Povr?ina krzna obrazuje mnoga ispup?enja koja zalaze u epidermis ?ime je ostvarena tesna veza izme?u ova dva dela. U krznu se nalaze krvni i limfni sudovi, snopovi glatkih mi?i?nih vlakana (vezuju se za dlake i perje), slobodni nervni zavr?eci i ?ulni organi. Osim toga, u krznu se nalaze i razne egzokrine ?lezde koje preko izvodnih kanala izbacuju sekret na povr?inu ko?e.
Ko?ne ?lezde
Kod ni?ih ki?menjaka (kolousta i riba), one su, kao i kod beski?menjaka, jedno?elijske i proizvode sluz koja smanjuje trenje pri kretanju kroz vodu. Kod ostalih ki?menjaka ko?ne ?lezde su vi?e?elijske.
Kod vodozemaca one izlu?uju sluz koja vla?i ko?u ?to omogu?ava disanje koje se kod njih u znatnoj meri obavlja preko ko?e. Neke sluzne ?lezde vodozemaca mogu da stvaraju otrove koji slu?e za za?titu.
Kod gmizavaca ko?ne ?lezde nemaju ekskretornu ulogu, ve? uglavnom stoje pod uticajem seksualiteta, kao npr. mo?usne ?lezde krokodila.
Naj?e??a i najpoznatija ?lezda u ko?i ptica je trti?na ?lezda koja lu?i mastan sektret kojim se premazuje perje i koja je naro?ito razvijena kod vodenih ptica.
Kod sisara su razvijene znojne, lojne i mle?ne ?lezde. Te?nim sekretom znojnih ?lezda se izbacuju proizvodi razmene materija, a imaju ulogu i u termoregulaciji (sni?avanje telesne temperature). U obliku su cev?ica ?iji je donji kraj uvijen u klupko i sme?ten u krznu, a gornji se izliva na povr?inu ko?e. Mogu da budu raspore?ene po celoj povr?ini tela ili samo na odre?enim mestima (kod psa se nalaze na nju?ci). Kod kitova nema ovih ?lezda. Sekret znojnih ?lezda mo?e da bude gust i mastan, npr. u uhu ?oveka. (Kod ?oveka se nalazi oko 2,5 miliona znojnih ?lezda koje su najgu??e raspore?ene na dlanovima, tabanima, pod pazuhom i na ?elu.)
Lojne ?lezde proizvode mastan sekret koji se izlu?uje pri korenu dlake i slu?i za njihovo podmazivanje i spre?ava isu?ivanje i perutanje ko?e. Nema ih na golim delovima tela, osim na o?nim kapcima i usnama.
Mle?ne ?lezde su dobro razvijene samo kod ?enki i njihov sekret slu?i za ishranu mladunaca.
Osim navedenih, kod sisara postoji ?itav niz drugih ?lezda ?iji je sekret miri?ljav i slu?i za me?usobno prepoznavanje ili kao sredstvo za odbranu.
Boja ko?e
Boja ko?e zavisi od tri faktora:
- ?u?kaste nijanse ?elija epidermisa;
- prozra?nosti ?elija epidermisa, usled ?ega se provide krvni sudovi ispod njega, ?to daje ljubi?aste tonove ko?i;
- vrste i koli?ine pigmenta.
?elije koje nose pigment (hromatofore) le?e prete?no u krznu, ali ih ima i u epidermisu.
Ispod ko?e nalazi se potko?ni sloj koji je rastresitiji u odnosu na krzno. Ovaj sloj povezuje ko?u sa mi?i?ima. U njemu se ?esto nagomilavaju rezerve masti.
Boja ko?e zavisi on pigmetna melanina. ?to u ko?i vi?e ima melanina ko?a je vi?e tamnija, a takva ko?a je manje izlo?ena suncu. U suprotnom ko?a vi?e izlo?enija suncu i ima vi?e ?anse da je sunce ope?e.
?ovek
Ko?a prekriva celo telo i jedan je od najve?ih sistema organa ljudskog organizma. Ukupna povr?ina ko?e odraslog ?oveka je izme?u 1.5 i 2 kvadratna metra. Debljina ko?e je promenljiva i kre?e se od 0.5 do 4 milimetra. Najtanja je na o?nim kapcima, a najdeblja je na dlanovima i petama. Ko?a ima tri sloja: epidermis, dermis i hipodermis. Najbrojnije ?elije epidermisa su keratinociti, a osim njih postoje i melanociti (pigmentne ?elije), Langerhansove ?elije i Merkelove ?elije. Dermis se sastoji od papilarnog dela i retikularnog dela koji se razlikuju po gustini ?elija i vezivnog tkiva. Hipodermis predstavlja uglavnom masno tkivo.
Ko?a se oko telesnih otvora transformi?e u sluzoko?u.
Literatura
- ?ur?i?, B: Razvi?e ?ivotinja, Nau?na knjiga, Beograd, 1990.
- Hale. W, G, Morgham, J, P: ?kolska enciklopedija biologije, Knjiga-komerc, Beograd
- Kalezi?, M: Osnovi morfologije ki?menjaka, ZUNS, beograd, 2001
- Mari?ek, Magdalena, ?ur?i?, B, Radovi?, I: Specijalna zoologija. nau?na knjiga, Beograd, 1986
- Milin J. i saradnici: Embriologija, Univerzitet u Novom Sadu, 1997.
- Panti?, V:Biologija ?elije, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1997.
- Panti?, V: Embriologija, Nau?na knjiga, Beograd, 1989.
- Popovi? S: Embriologija ?oveka, De?je novine, Beograd, 1990.
- Trpinac, D: Histologija, Ku?a ?tampe, Beograd, 2001.
- ?erban, M, Nada: Pokretne i nepokretne ?elije - uvod u histologiju, Savremena administracija, Beograd, 1995.
